مقام علمی علامه حسن زاده آملی جلسه ۲

بسم الله الرّحمن الرّحیم

۹۵/۲/۱۳

کتب علامه حسن زاده آملی

معرفی اسامی بعضی از کتب و رسالات حضرت علامه حسن زاده آملی:

کتاب‌هایی که ایشان در زمینه‌ی معارف اسلامی نوشته‌اند مثل فلسفه، عرفان.

این‌ها که فراوان است. عرض کردم ایشان مکتبی که آن را پرورانده‌اند: معجونی از قرآن، فلسفه، عرفان است.

شما کتابهای فلسفی ایشان را که می‌خوانید به قدری حدیث آورده‌اند که می‌بینید اصلاً یک کتاب حدیثی است.

کتاب اتّحاد عاقل به معقول ایشان را نگاه کنید. یک کتاب فلسفی صرف است اما نگاه کنید چند حدیث در آن آورده‌اند.

چون بنای ایشان این است که می‌خواهد بگوید اینها همه یک چیز میگویند. این‌ها همه یک حرف دارند می‌زنند.

و یکی از کتابهای ایشان که در این زمینه شاخص است، کتاب نصوص بر فصوص است. فصوص فارابی که جواهر حکمت را جناب فارابی در آنجا آورده‌اند. ایشان آمده‌اند با روایات این کتاب را شرح کرده‌اند. با احادیث مطالب فلسفی را شرح کرده‌اند.

هر چند کتابهای دیگر ایشان هم همه بر همین مبناست.

و اگر احادیثی را که ایشان در کتابهای خودشان آورده‌اند، کسی جمع آوری کند، یک مجموعه حدیث می‌شود.

و آن هم چه احادیثی!

چون احادیث مراتب دارد. ائمه به اندازه‌ی عقول مردم حرف می‌زدند.

نکلم النّاس عَلی قَدرِ عُقولِهِم

لذا روایات مراتب مختلف دارند.

حضرت آقا در زمینه‌ی فلسفه و عرفان که تألیفات بسیار زیادی دارند. اسفار، تعلیقات بر اسفار، شرح بر منظومه، شروح بر فصوص. چندین شرح بر فصوص دارند. یعنی شرح خوارزمی را تصحیح و تعلیق کرده‌اند، و خودشان مجزا شرحی بر فصوص نوشته‌اند. شرح قیصری را تصحیح کرده‌اند و تعلیق زده‌اند.

کتاب‌های ایشان را که می‌بینید تماماً معارف عرفانی را از کتابهای عرفا و فلاسفه بیرون کشیده‌اند، با هم منطبق کرده‌اند، و کنار قرآن و روایات گذاشته‌اند.

کتاب‌های فلسفی و عرفانی ایشان را اصلاً کار نداریم. که از تعریف مستغنی است.

ما رشته‌های دیگری که غیر از اینها پرداخته‌اند و کتابهایی که نوشته‌اند، می‌خواهیم معرفی کنیم.

رشته‌هایی که ایشان در این زمینه‌ها کار کرده‌اند، تخصص دارند و صاحب تألیف و تصنیف‌اند.

ادبیات فارسی، ادبیات عربی، فرانسه، علم منطق، علم کلام، فلسفه، عرفان، فقه، اصول، حدیث، تفسیر، علوم قرآنی، شاخه‌های غیر تفسیر مثل انواع قرائات، علم تجوید که اینها را پیش علامه شعرانی خوانده‌اند. علم هیئت و نجوم، علوم ارثماطیقی، علم جداول و حروف و آن شعبی که دارد. طب اسلامی، علم ریاضیات، ریاضیات جدید، مثلثات، هندسه.

که در اینها استادند.

و بنده از زبان خود ایشان شنیدم که چندین دانشگاه از کشورهای دیگر ایشان را دعوت کرده‌اند برای کرسی استادی. از مونیخ آلمان، از فرانسه، از انگلیس، از حیدر آباد دکن.

چند کشور خارجی را نام بردند که ایشان را دعوت کرده‌اند برای کرسی استادی.

ولی ایشان فرمودند من دانشگاه امام صادق ع را رها نمی‌کنم که بخواهم بروم در کشور دیگری تدریس کنم.

این هم تقوای علمی.

در ادبیات اولین کتابی که ایشان تصحیح کرده‌اند نصاب الصبیان است که می‌فرمایند اولین کتابی است که من تصحیح کردم، تعلیق و مقدمات برایش نوشتم و به چاپ رساندم.

کتاب بعدی که ایشان کار کرده‌اند و کسی که اهل فن باشد، قدر ایشان را در ادبیات فارسی می‌فهمد. تصحیح کتاب کلیله و دمنه که نصرالله منشی آن را به فارسی ترجمه کرده است، اما دو تا از ابوابش را به فارسی ترجمه نکرده بودند. که حضرت علامه به سبک خود ایشان این دو باب را به فارسی ترجمه می‌کنند.

این همه سال از روی این کتاب گذشت، کسی نتوانست یا دست به کار نشد. و آن کسی که نگاه کند متوجه می‌شود که ادبیات فارسی ایشان در چه پایه‌ای است.

و همینطور کتاب‌هایی که ایشان به قلم فارسی نوشته‌اند. چه قلم شیرین و شیوایی دارند.

که کمتر عالمی را شما پیدا می‌کنید که قلمی در فارسی به این شیرینی و شیوایی داشته باشد.

کتاب بعدی دیوان اشعارشان است. که تماماً حکمت است، عرفان است، معرفت است، حدیث است.

دیوان ایشان اصلاً یک کتاب علمی است که قابل تدریس است.

و خیلی مطالب نگفتنی را آنجا به زبان شعر گفته‌اند.

اگر چه نثر ایشان خیلی قویتر از شعر ایشان است.

نثرشان از نظمشان شیرینتر و شیواتر است.

کتاب دیگر در سبک ادبی، کتاب الهی نامه‌ای که به سبک الهی نامه‌ی خواجه عبدالله انصاری نوشته‌اند که آن هم خودش یک شرح قطوری می‌طلبد که چه معارفی آنجا در قالب کلمات کوتاه بیان گردیده

منتها
قدر زر زرگر شناسد

قدر گوهر گوهری

یک اثر دیگری که دارند که وجیزه ای در تصحیح گلستان سعدی است.

در ادبیات عربی

ایشان به عربی شعر میگویند که اگر کسی به عربی بتواند شعر بگوید، در عربی استاد است.

حالا غیر از اینکه خیلی از کتابهای ایشان به زبان ادبیات عرب است.

قصیده‌ی ینبوع الحیات ایشان که در عیون مسائل نفسشان به چاپ رسیده قریب به دویست بیت عربی است.

ادبیات فرانسه

ایشان به زبان فرانسه اثری ندارند.

اما می‌فرمودند از کتاب‌های این‌ها استفاده می‌کنم و کتابهای زبان فرانسه را مطالعه می‌کنم.

در حدیث تصحیح و تعلیق اصول کافی با اعراب گذاری. چه زحمتی کشیده‌اند که اصول کافی را تصحیح کرده‌اند، تعلیق زده‌اند با اعراب گذاری. که یکی از آثار حدیثی ایشان است.

اثر بعدیشان شرح نهج البلاغه است به زبان عربی به نام تکمله‌ی منهاج البرائه. که شرح جناب خوئی بر نهج البلاغه بوده که ناقص بوده ایشان به سبک خود جناب خوئی ادامه می‌دهند و شرح ایشان را در پنج جلد تمام می‌کنند.

اثر بعدیشان باز هم تصحیح نهج البلاغه است، همراه با ذکر مصادر نهج البلاغه.

چون مستحضر هستید سید رضی برای خطبه‌ها و احادیثی که آنجا آورده‌اند، سند ارائه نکرده. که حضرت آقا می‌فرماید اکثر اینها را ما پیدا کردیم.

کار دیگری که کرده‌اند، مصادر دیوان شعر منسوب به آقا امیرالمؤمنین است. دیوانی است منسوب به امیرالمؤمنین که سندهای این اشعار را حضرت آقا بیرون کشیده‌اند. چه زحمتی می‌خواهد. می‌فرمودند اکثر این اشعار مال امیرالمؤمنین نیست. اکثراً مال شخصی است به نام علی ابن ابیطالب قیروانی. چون اسمش علی ابن ابیطالب بوده خیلی‌ها تصور کردند این شعر از امیرالمؤمنین است.

می‌فرمود جز یک مقداری از رجزها و اشعار اینگونه که مال خود حضرت است، بقیه را فرمودند از ایشان نیست. حتی آن شعر معروفشان که

اتزعم انک جرم صغیر

وفیک انطوی العالم الاکبر

مال جناب علی ابن ابیطالب قیروانی است.

و باز خود حضرت علامه اضافه می‌کردند که اگر در آن اشعار دقت کنید آن فصاحت و بلاغتی که شما درخطبه های امیرالمؤمنین می‌بینید، در آن اشعار نیست. چون آنها از امیرالمؤمنین نیست.

کاردیگری که انجام داده‌اند مصادر و مؤاخذ ادعیه‌ی مفاتیح الجنان، همراه با ترجمه‌ی درست ادعیه است.

تمام مصادری که مفاتیح الجنان از آنجا نقل قول کرده، تک تک اینها را بیرون کشیده‌اند.

خیلی زحمت می‌خواهد. باید کسی اهل قلم باشد تا بفهمد که چقدر ایشان زحمت کشیده‌اند.

این عظمت علمی ایشان و آن فهم منتقدان از کلام ایشان.

اما در باب تفسیر قرآن زحمتی که ایشان کشیده‌اند. تصحیح خلاصه‌ی منهج الصادقین ملا فتح الله کاشانی است که به حمدلله چاپ هم شده و بیرون آمده.

کتاب دیگری که در علوم قرآنی نوشته‌اند فصل الخطاب است که در مقابل آن فصل الخطابی که محدث نوری نوشته بود ایشان فصل الخطاب نوشتند که قرآن هرگز تحریف نشده.

و باز رساله‌ای در تفسیر آیه‌ی عرض

انّا عرضنا الامانه علی السماوات والارض و الجبال (سوره احزاب آیه ۷۲)

که معرکه‌ی آراءِ مفسرین است، ایشان تفسیری بر آن نوشته‌اند.

و از شاخه‌های علوم قرآنی رساله‌ای است که در هزار و یک نکته‌ی ایشان به چاپ رسیده که اختلاف قرائات را بیرون آورده‌اند. که باز زحمت این کار را کسی می‌داند که در این زمینه کار کرده باشد.

و البته اینها رساله‌هایی است که مختص در این زمینه نوشته شده. و اِلا الآن تفاسیری که ایشان در کتابهایشان از آیات قرآن کرده‌اند، و بعضی از انسانهای خوش سلیقه جمع آوری کرده‌اند، چندین مجلد شده است.

اما در باب هیئت و نجوم.

بنده فقط سریع از روی این‌ها می‌خوانم و رد می‌شوم.

استخراج جداول تقویم در نه سال، تقویم‌های نجومی که دیده‌اید چاپ می‌کنند، ایشان نه سال آن جداول را استخراج می‌کرده‌اند. که بعد از این کار که زحمت زیادی داشت، دست می‌کشند بخاطر پرداختن به رشته‌های دیگر علمی.

دوم دروس معرفت الوقت و القبله که باز چاپ شده. کتاب قطوری که در این زمینه مرجع علماست.

رساله‌ی فی الصبح والشفق، رساله‌ی تعیین سمت قبله‌ی مدینه به اعجاز رسول الله. که رسول اکرم وقتی مدینه تشریف بردند ایستادند و فرمودند: محرابی علی المیزاب. محراب من درست می‌خورد به ناودان خانه‌ی خدا. بدون اینکه هیچ وسیله‌ای داشته باشند، محراب را بنا کردند بعد از سالیانی وقتی که با آلات و ادوات هیوی اندازه گیری شد دیدند درست محراب رسول خدا مقابل ناودان خانه‌ی خداست. که این معجزه‌ی باقیه‌ی رسول خدا بعد از قرآن است. یعنی یک معجزه‌ای غیر از قرآن که بگوییم از رسول اکرم باقی است همین محراب مدینه‌ی طیبه است.

رساله‌ای دیگر در میل کلی، رساله‌ای دیگر شرح زیج بهادری، رساله‌ی بعدی تصحیح و تعلیق عربی کتاب مساکن ثاوذ سیوس به تحریر خواجه‌ی طوسی.

یک آقای طلبه‌ای نقل می‌کرد می‌گفت یکی از منتقدین علامه، نشسته بودیم اسامی کتب ایشان را می‌خواندیم. آن آقا بعضی از کتابهای ایشان را نمی‌توانست تلفظ کند.

اکر مانالائوس

می‌گفت برگشتم گفتم آقا شما اسم کتاب ایشان را نمی‌توانی درست تلفظ کنی، بعد به ایشان انتقاد می‌کنی؟

تصحیح و تعلیق شرح ملاعبدالعلی بیرجندی بر زیج الغ بیگی

تعلیق بر رساله‌ی تحفه الاجله فی معرفه القبله تألیف سردار کابلی

تصحیح و تعلیق شرح ملاعبدالعلی بیرجندی بر بیست باب اسطر لاب محقق طوسی

دروس علم هیئت و سایر رشته‌های ریاضی،

تعلیقات بر رساله‌ی قبله‌ی ملامظفر گنابادی،

تعلیقات بر شرح چغمینی بر هیئت.

ریاضیات، هندسه، مثلثات.

کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته‌اند، فقط فهرست وار از روی آن‌ها می‌خوانیم.

نمی‌دانم عمر ایشان چه برکتی داشته که حالا این‌ها کتاب‌هایی است که چاپ شده.

کتاب‌هایی که اینجا مقابل بنده می‌بینید قسمتی از کتابهای ایشان است که به چاپ رسیده. تقریباً نصف کتابهای ایشان هنوز چاپ نشده

سی فصل در دائره‌ی هندیهT این‌ها در ریاضیات و هندسه و مثلثات است

ظل ریاضی. همان تانژانت که به فرانسه میگویند. تکثیر دائره. که از امهات مسائل هندسی است. مطالبی در مسائل ریاضی، رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی، رساله در تعیین البعد بین المرکزین، رساله‌ی بعدی شرح عربی اکر مانالائوس در مثلثات کروی. که از سخت‌ترین مطالب مثلثات است.

تصحیح و تعلیق اصول اقلیدس در حساب و هندسه به تحریر خواجه طوسی. تصحیح و تعلیق اکرثاوذسیوس در اشکال کروی به تحریر خواجه طوسی. تصحیح وتعلیق مجسطی بطلمیوس. تصحیح و تعلیق شرح نظام الدین برمجسطی مزبور و همچنین تصحیح و تعلیق محمدعلی که یکی از علمای بزرگ بودند بر مجسطی بطلمیوس و کتاب دیگر دروس علم هیئت و سایر رشته‌های ریاضی.

این‌ها رساله‌ها و کتابهایی است که در رشته‌های هیئت و هندسه و مثلثات و ریاضیات و اینها نوشته‌اند.

اما کتابهایی که در رشته‌های دیگر مثل علم کلام نوشته‌اند:

تصحیح و تعلیق کتاب کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد که یکی از کتب درسی درعلم کلام در حوزه‌ی علمیه است. غیر از ایشان که چندین دوره این را تدریس کرده، تصحیح و تعلیق کرده‌اند و به چاپ رسانده‌اند.

باز رساله‌ی دیگری که در کلام دارند رساله‌ای به نام حول الرؤیه، در مورد رؤیت خداوند. که مستحضر هستید شیعه قائل به این است که خداوند قابل رؤیت نیست نه در دنیا نه در آخرت. که ایشان روایاتی را آنجا آورده‌اند و شرح کرده‌اند مبنی بر اینکه خداوند قابل رؤیت نیست.

بعد یک رساله‌ی دیگر دارند به نام لقاء الله که آنجا بحث می‌کند اگر در قرآن می‌گوید لقاء الله، و اگر عرفا صحبت لقاء الله می‌کنند غیر از این دیدن و رؤیتی است که اشاعره تصور کرده‌اند که خداوند قابل رؤیت است. و آن معنای کلام امیر مؤمنان که لَم اَعبُد رباً لَم ارَه نمی‌پرستم خدایی را که نبینم. آنجا یک مباحث خیلی سنگینی را در این زمینه در رساله‌ی لقاء الله ارائه داده‌اند.

در علم رجال هم کتابی به نام اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال.

اسماءِ رجال، علم رجال رشته‌ای است که سلسله‌ی روات احادیث را بررسی می‌کند. و اسامی اینها که چطور باید تلفظ شود. تلفظ صحیحش چیست. که رساله‌ی ایشان به چاپ رسیده و زحمتی که ایشان برای این کتاب کشیده‌اند آنجا مشخص می‌شود که در علم رجال چه زحمتی کشیده‌اند.

در فقه هم تعلیقات عربی بر عروه الوثقی که همراه با مسائل فرعی فقهی است. که کسی که تعلیقه بر عروه الوثقی می‌نویسد مجتهد و مرجع تقلید است. همچنان که ایشان هست.

و باز رساله‌ای دارند در مناسک حج که البته ایشان می‌خواستند رساله بنویسند که به دلائلی فرمودند دیدم که دیگران هستند که رساله بنویسند واجب‌تر این است که من به علوم دیگر بپردازم.

اما در علوم غریبه که کمتر عالمی در این عصر پیدا می‌شود که از علوم غریبه حتی اطلاعات اندکی داشته باشد. که ایشان در این فن مجتهدند.

کتاب‌هایی که نوشته‌اند: تصحیح و تعلیق کتاب الدّرالمکنون والجوهر المصون فی علم الحروف اثر جناب محیی الدین ابن عربی است. که کتاب خیلی مرموز و خیلی پر مغز و معناست. که حقیقتاً بدون استاد اصلاً نمی‌شود این کتاب را فهمید. که ایشان تصحیح کرده‌اند و بر این کتاب تعلیقه زده‌اند ولی به چاپ نرسانده‌اند.

کتاب بعدی دروس

معرفت اوفاق. در مورد جداول و حروف، کتابی بصورت دروس نوشته‌اند. درس، درس. که این کتاب هم به چاپ نرسیده.

و باز رساله‌ای دارند در بعضی از رشته‌های ارثماطیقی، همان علم حروف و اعداد.

اما در علم منطق هم باز صاحب تألیف‌اند که منطق منظومه را شرح کرده‌اند، تعلیقات زده‌اند.

اما رشته‌ی دیگری که ایشان در آن رشته کار کرده‌اند و خیلی در کتابهایشان هم منعکس شده تصحیح سه تا کتاب در طب اسلامی است که یکی طب الائمه است، یکی نثراللئالی، و یکی کتاب ابی الجعد که در طب اسلامی و روایی است.

و ایشان در کتابهایشان باز رساله‌ی طب و طبیب دارند.

نکاتی که در هزار و یک کلمه و هزار و یک نکته و کتابهای دیگر ایشان آورده‌اند.

و اینکه علمای علم پزشکی چقدر خدمت ایشان رسیده‌اند و در رشته‌ی پزشکی در تحقیقاتشان از ایشان راهنمایی گرفته‌اند. که خودشان می‌فرمودند آن نکاتی که باید می‌رفتند و تحقیق می‌کردند را، به آنها نشان دادم که در این مسئله تحقیق کنید، از این راه تحقیق کنید….

کتا ب فضل تو را آب بحر کافی نیست/ که‌تر کنم سر انگشت و صفحه بشمارم.

اما برای آن عزیزانی که منصف هستند اگر سعه‌ی علمی ایشان را می‌خواهند ببینند دو تا کتاب: یکی هزار و یک کلمه، یکی هزار و یک نکته. این دو تا کتاب را مراجعه کنند. چون این دو تا کتاب کشکولی است. کتاب کشکولی را هم معمولاً علمای ذو الفنون می‌توانستند بنویسند. مثل شیخ بهاء، مثل مثلاً جناب نراقی. که خزائن نوشته حضرت آقا این کتاب را هم تصحیح کرده‌اند و بیرون داده‌اند.

ما پیرامون کتابهای دیگر ایشان بخواهیم بحث کنیم، بحث خیلی به درازا می‌کشد. به همین مقدار فعلاً اکتفا کردیم تا اینکه ان شاء الله اگر جلسات دیگری پیش آمد در مورد کتابهایی که ایشان نوشته‌اند و رشته‌های علمی که زحمت کشیده‌اند، آن‌ها را هم معرفی می‌کنیم تا بلکه یک ذره انسانهای منتقد به خودشان بیایند

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته

پایان جلسه دوم

دانلود فایل صوتی

دانلود فایل تصویری

 

مقام علمی علامه حسن زاده قسمت اول

مقام علمی علامه حسن زاده آملی قسمت سوم